LƯỢC SỬ GIÁO PHẬN HƯNG HÓA

LỜI DẪN

Giáo phận Hưng Hóa được tách từ địa phận Tây Đàng Ngoài năm 1895 do Đức Thánh Cha Lêô XIII, đời Đức Cha Đông (Gendreau), giám mục Tây Đàng Ngoài và cha Paul Ramond (Lộc) được đặt làm giám mục tiên khởi của địa phận mới: Địa phận “Thượng Bắc Kỳ” hay “Địa phận Đoài”. Ngày 03/12/1924, khi các địa phận mới ở Việt Nam đổi tên, địa phận Đoài mới được đổi tên thành “Địa phận Hưng Hóa”. Trụ sở Tòa giám mục lúc đầu tọa lạc tại Hưng Hóa (nay là thị trấn Hưng Hóa, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ),  nhưng vì chiến tranh, ngày 02/11/1950, trụ sở này phải sơ tán về Giáo xứ Sơn Tây, thị xã Sơn Tây và trụ ở đó cho tới nay.
Về diện tích, Hưng Hóa là một Giáo phận rộng nhất trong các Giáo phận Việt Nam hiện nay: khoảng 58.000 km². Hưng Hóa trải rộng trên địa bàn của 10 tỉnh thành, trong đó có Sơn Tây cũ (nay thuộc TP. Hà Nội), Phú Thọ, Yên Bái, Lào Cai, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La và một phần các tỉnh: Hòa Bình, Tuyên Quang và Hà Giang. Trong số đó chỉ có huyện Lâm Thao của tỉnh Phú Thọ và tỉnh Sơn Tây cũ là đồng bằng, một phần là trung du, còn lại hầu hết là rừng núi.

I. Vị trí địa lý xã hội

Giáo phận Hưng Hóa có diện tích khoảng 58.000 km2, trải rộng trên địa bàn của 10 tỉnh thành thuộc miền Tây Bắc Việt Nam. Địa phận bao gồm: Trọn các tỉnh Phú Thọ, Yên Bái, Lào Cai, Lai Châu, Điện Biên và Sơn La; phần lớn tỉnh Hoà Bình, một phần Thành phố Hà Nội và một phần các tỉnh Hà Giang và Tuyên Quang.
Ranh giới của Giáo phận Hưng Hóa: phía Bắc giáp với Trung Quốc, phía Tây giáp với Lào, phía Tây Nam giáp với Thanh Hóa và Ninh Bình, phía Đông Nam giáp với Giáo phận Hà Nội, phía Đông Bắc giáp với Giáo phận Bắc Ninh và Lạng Sơn.



II. Dân số Công giáo 
Tính đến ngày 31 tháng 12 năm 2021, Giáo phận Hưng Hóa có 159 giáo xứ và Chuẩn xứ, trên 750 giáo họ và Giáo điểm. Số giáo dân là 264.833 tín hữu, chiếm tỷ lệ 3,6% dân số (khoảng 7.000.000 dân trên địa bàn). Số tín hữu phần lớn là người Kinh, số tín hữu còn lại (khoảng gần 10%) là người H'mông, một số rất nhỏ là người Mường, Dao và Thái. 
Giáo phận Hưng Hóa đón nhận đức tin chính thức từ các linh mục Dòng Tên vào đầu thế kỷ 17, khoảng năm 1615-1627. Các thừa sai đi thuyền dọc sông Hồng và các sông thuộc hệ thống sông Hồng đến gieo vãi hạt giống Tin Mừng. Năm 1599, hạt giống Tin Mừng đầu tiên được gieo vào mảnh đất Hưng Hóa ở làng Bầu Nọ. Tuy nhiên, hạt giống âm thầm đó mãi tới năm 1647 mới nảy mầm và trổ sinh khi những thừa sai đã tới sống và giảng đạo tại làng này, nay là Giáo xứ Nỗ Lực, thuộc xã Thụy Vân, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ. Năm 1707, Giáo xứ Bầu Nọ (Nỗ Lực ngày nay) được chính thức thành lập và trở thành Giáo xứ đầu tiên trên Giáo phận. Khi đó, trên địa bàn của Địa phận Hưng Hóa đã có 52 nhà thờ và nhà nguyện, với 3.960 giáo dân.
Trải qua giai đoạn khởi đầu đầy gian nan thử thách, hạt giống Tin Mừng ngày càng sinh hoa kết trái với số tín hữu ngày càng tăng, một số Giáo xứ mới lần lượt được hình thành thuộc Giáo phận Tây Đàng Ngoài. Đến đầu năm 1895, trên địa bàn Hưng Hóa đã có 7 Giáo xứ (Bầu Nọ; Yên Tập; Hán Đà; Đức Phong; Dư Ba; Tuyên Quang và Bách Lộc).
Biến cố quan trọng đánh dấu cột mốc lớn lao của Giáo phận mà mọi người mong ước đã đến. Ngày 15/04/1895, Tòa thánh quyết định tách Hưng Hóa từ Giáo phận Tây Đàng Ngoài (Hà Nội) thành một Giáo phận mới, đặt tên là Thượng Đàng Ngoài hay còn gọi là Giáo phận Đoài gồm 11 Giáo xứ, 96 họ đạo, 24 linh mục (12 thừa sai của Hội Truyền Giáo Paris và 12 bản xứ), 16.950 giáo dân. Tòa giám mục được đặt tại tỉnh lỵ Hưng Hóa. Như thế, trải qua 188 năm (từ năm 1707 đến năm 1895), từ một Giáo xứ đầu tiên trên địa bàn với 3.960 giáo dân đã phát triển lớn mạnh thành Giáo phận, với 11 Giáo xứ, gần 17.000 giáo dân.
Ngày 03/12/1924, Tòa thánh quyết định đổi tên các Giáo phận ở Việt Nam, trong đó Giáo phận Đoài (Tây) đổi thành Giáo phận Hưng Hóa (lấy theo tên tỉnh Hưng Hóa). Tòa giám mục được đặt tại tỉnh lỵ Hưng Hóa, nay là thị trấn Hưng Hóa, huyện Tam Nông, tỉnh Phú Thọ. Khi đó, Giáo phận đã tăng lên 25 Giáo xứ với hơn 32.000 giáo dân.
Chiến tranh Việt Pháp bùng nổ, vì mất an ninh, ngày 02/11/1950, Đức Cha Jean- Marie Mazé (Kim) đã quyết định dời Tòa giám mục về tỉnh lỵ Sơn Tây, thuộc tỉnh Sơn Tây, nay là thị xã Sơn Tây, Thành phố Hà Nội. Khi đó, Giáo phận đã tăng lên 42 Giáo xứ, 70 linh mục, với gần 70.000 giáo dân.
Ngày 24/11/1960, Tòa thánh thiết lập hàng giáo phẩm Việt Nam, Hưng Hóa trở thành Giáo phận chính tòa thuộc Giáo tỉnh Hà Nội, và Đức Cha Phêrô Nguyễn Huy Quang được đặt làm Giám mục chính tòa tiên khởi. Khi đó Giáo phận có 72 linh mục, coi sóc 42 Giáo xứ với hơn 64.000 giáo dân (do bối cảnh chính trị xã hội, một số giáo dân di cư vào Nam, một số bỏ đạo; nên tổng số giáo dân giảm so với năm 1950), 435 Giáo họ và Giáo điểm.

III. Các giai đoạn phát triển từ khi Giáo phận được chính thức thành lập (1895 - 2020)

3. Giai đoạn thứ ba (1986 - 2022)

4. Linh mục, chủng sinh và tu sĩ

5. Cơ sở của Giáo phận

Tòa giám mục xưa
Tòa giám mục hiện nay

Nhà Tràng Hà Thạch Nhà Tràng Hà Thạch - Khu nhà mới

Đài kính nhớ các vị Tử Đạo trước đây Đài kính nhớ các vị Tử Đạo hiện nay sau khi tu sửa năm 2023 Di tích Thánh Tử Đạo hiện nay

5.4. Tu Viện Tả Phìn

5.4.1. Lịch Sử Tu viện
Vào năm 1942, một số tu sĩ thuộc dòng Xitô cải cách (Trappistines) từ Nhật Bản đã đến Giáo phận Hưng Hoá theo lời mời của Đức Cha Gustave Vandaele (Vạn). Trong hiệp ước với quan Toàn quyền Đông Dương và Tỉnh trưởng Lào Cai, các tu sĩ đã được cấp một khu đất rộng rãi tại Tả Phìn, Sa Pa để xây dựng tu viện, đồng thời được chu cấp các điều kiện và phương tiện cần thiết ban đầu, để làm ăn sinh sống. Các tu sĩ góp phần vào việc nghiên cứu và phổ biến các kỹ thuật trồng trọt và chăn nuôi, để phát triển kinh tế địa phương, đảm bảo nguồn cung cấp lương thực thực phẩm cho thị trấn Sa Pa
Ngày 08/10/1942, Tu viện chính thức được khởi công xây dựng, với tên gọi là Tu viện Nữ Vương Hoà Bình. Lễ khởi công do Đức giám mục Giáo phận Hưng Hoá Gustave Vandaele Vạn chủ sự. Ngài đã làm phép thánh hoá viên đá góc tường và ông Toàn quyền Đông Dương Jean Decoux đã đặt viên đá này (viên đá được khắc chữ, nay vẫn còn tồn tại nguyên vẹn tại góc tường của Tu viện). Công việc xây dựng Tu viện được trao phó cho Cha xứ Sa Pa Jean Pierre Idiart Alhor Thịnh.
Theo thiết kế ban đầu, Tu viện có quy mô khá lớn, đủ cho hàng trăm người sinh sống, tu dưỡng và hoạt động. Tuy nhiên, trong thực tế mới chỉ có một phần của công trình được hoàn thành mà thôi.
Tới năm 1945, do tình hình bất ổn của thời cuộc, Cha Jean Pierre Idiart Alhor Thịnh phải về xuôi, bỏ dở công việc xây dựng. Và tới năm 1947, các tu sĩ cũng buộc phải dời đi, Tu viện bị bỏ trống không có người bảo quản, vì thế ngày trở nên hoang tàn.

5.4.2. Hiện trạng Tu viện
Tu viện Tả Phìn hiện nay thuộc xã Tả Phìn, thị xã Sa Pa, tỉnh Lào Cai, cách thị trấn Sa Pa khoảng 12 km về phía bắc, gần quốc lộ 4D đoạn đường tránh thị xã Sa Pa.
Công trình Tu viện (thực ra chỉ là một phần của công trình theo thiết kế ban đầu) là một tòa nhà khối L cao 3 tầng (kể cả tầng trệt). Tuy nhiên hiện nay do bị san lấp nên chỉ có 2 tầng là ở trên mặt đất, còn tầng trệt thì nằm dưới sâu như thể một tầng hầm vậy. Dãy chính hướng mặt về phía tây, gồm 5 gian và một cầu thang. Dãy kia nhìn về hướng bắc gồm 2 gian. Hai dãy nhà liên kết với nhau bởi hành lang rộng phía trước và cả 2 đầu của khối nhà vẫn còn dấu hiệu chờ để xây tiếp.

Công trình được xây bằng đá và gạch theo lối kiến trúc Roman, tường dày rất chắc chắn, toàn bộ phần mái đã bị sập, sàn nhà bằng gỗ đã bị phá huỷ, một số phần tường cũng bị đổ vỡ và còn hằn sâu trên đó dấu hiệu của thời chiến tranh với những vết đạn… Tuy nhiên vẫn giữ được lối kiến trúc cổ và quy mô toàn thể của khối nhà với những vòm cửa và hàng cột hiên bằng đá được đục đẽo rất tinh tế.
Hiện nay Tu viện Tả Phìn được coi là một trong các điểm dừng chân chủ đạo của làng du lịch Tả Phìn, hàng năm thu hút rất nhiều khách du lịch đến tham quan. 
 
5.4.3. Tương lai nào cho Tu viện Tả Phìn?
Kể từ khi được sinh hoạt trở lại (năm 1995), cùng với Tòa giám mục Hưng Hóa, Giáo xứ Sa Pa luôn trăn trở làm sao để giữ gìn và phát triển những di sản của tiền nhân về đời sống đức tin và về những cơ sở vật chất đã được gầy dựng trước đây, trong đó có công trình Tu viện Tả Phìn.
Trong những năm gần đây, Tòa giám mục đã có nhiều buổi làm việc với chính quyền địa phương và gửi các văn bản đề nghị về việc xin trao quyền quản lý và thực hiện dự án bảo tồn Tu viện. Tuy nhiên cho đến nay Tòa giám mục vẫn chưa nhận được quyết định chính thức từ tỉnh Lào Cai.
Phía thị xã Sa Pa đang khởi động một dự án tôn tạo Tu viện để phục vụ khách du lịch bao gồm các hạng mục như: bãi đỗ xe, đường dạo, điểm check-in, chòi nghỉ, ki ốt bán hàng, nhà bảo vệ - bán vé… Tuy nhiên Tòa giám mục Hưng Hóa thấy rằng dự án này có những điểm không phù hợp với một nơi mang giá trị lịch sử và tâm linh tôn giáo, đồng thời nếu thị xã Sa Pa quản lý và đầu tư xây dựng, sẽ nảy sinh nhiều vấn đề khác liên quan đến công trình Tu viện. Vì vậy Tòa giám mục đã đề nghị thị xã Sa Pa dừng việc triển khai dự án này để chờ ý kiến chính thức của tỉnh Lào Cai.
Ước mong trong thời gian sớm nhất, Tu viện Tả Phìn sẽ được trao lại cho Tòa giám mục Hưng Hóa và Giáo xứ Sa Pa, để Tu viện được bảo tồn và tôn tạo, giữ lại đúng ý nghĩa và giá trị của một công trình tôn giáo có lịch sử từ lâu.

5.5 Nhà Tế bần Sa Pa (Nhà Thiên Thần)
Ngay từ đầu khi mới thành lập Giáo xứ Sa Pa (năm 1902), nhận thấy nhu cầu của người dân trong vùng rất cần sự trợ giúp về nhiều mặt, chứ không chỉ riêng về tôn giáo, Giáo xứ đã quyết định thiết lập một cơ sở riêng nằm ngoài khuôn viên nhà thờ Sa Pa, cách khoảng 300m, nay thuộc phố Cầu Mây, phường Sa Pa. Cơ sở này  gọi là Nhà Tế bần hay Nhà Thiên Thần, được xây dựng trên một khu đất rộng ở cuối con phố chính của thị trấn, hướng đường dẫn vào các bản làng thuộc thung lũng Mường Hoa. Đây là nơi nghỉ dưỡng của các linh mục phục vụ trong vùng, đồng thời là nơi đón tiếp để phục vụ, chăm sóc cho những hoàn cảnh khó khăn như trẻ mồ côi, khuyết tật, người già neo đơn…
Trong thời gian Giáo xứ bị ly tán bởi chiến tranh, nhất là sau khi cha xứ Jean Pierre Idiart Alhor Thịnh bị sát hại (ngày 18/05/1948), Nhà Tế bần cũng đã ngưng hoạt động.
Kể từ năm 1950, khi Sa Pa đã hoàn toàn thuộc về chính phủ lâm thời, Nhà Tế bần được chính quyền địa phương sử dụng làm UBND thị trấn, làm Trạm y tế, làm nơi để xe tang, làm chốt bảo vệ, làm nơi sinh hoạt cộng đồng cho dân phố… khu đất xung quanh thì người dân chia nhau làm nhà ở, chỉ còn lại một diện tích nhỏ bao gồm công trình nhà cũ với khoảng 120m².
Sau nhiều lần đề cập và nhiều cuộc trao đổi giữa Tòa giám mục và chính quyền địa phương để tìm hướng giải quyết những vấn đề liên quan đến phần đất còn lại và cơ sở Nhà Tế bần, cuối cùng vào ngày 27/11/2019, Tòa giám mục Hưng Hóa đã bàn giao đất và công trình Nhà Tế bần cho UBND thị xã Sa Pa để sử dụng vào mục đích phúc lợi, thuộc quyền quản lý của nhà nước, không kinh doanh… và đến khi nhà nước không có nhu cầu sử dụng cho phúc lợi hoặc sử dụng không đúng mục đích thì phải trao lại quyền quản lý cho Tòa giám mục Hưng Hóa.
Trong cuộc họp và biên bản bàn giao Nhà Tế bần, Tòa giám mục Hưng Hóa cũng đã đề nghị được trao quyền quản lý Tu viện Tả Phìn, để bảo tồn công trình tôn giáo cổ và làm nơi nghỉ dưỡng của Giáo phận cho các linh mục trong vùng.
Hiện nay, Nhà Tế bần đã được thị xã Sa Pa xây dựng lại làm nhà trưng bày sản phẩm kết hợp nhà văn hoá cho 2 tổ dân phố tại địa phương.
 


5.6. Tu viện Mến Thánh Giá:

Dòng Mến Thánh Giá Hưng Hóa được thành lập năm 1943 và không lâu sau đó, đã gặp nhiều khó khăn. Các nữ tu sống trong khu đất cạnh Tòa giám mục. Năm 2008, Đức Cha Antôn cho xây dựng trụ sở chính của dòng cạnh Nhà thờ Chính tòa Sơn Lộc. 

Khai mạc Năm Thánh kỷ niệm 75 năm thành lập Dòng Mến Thánh Giá Hưng Hóa
 

• Xúc tiến chương trình huấn giáo cho người đang sống đạo,
• Tái rao giảng Tin Mừng cho người vì thời thế và hoàn cảnh mà lơ là sống đạo,
• Loan báo Tin Mừng cho muôn dân trong miền thập tỉnh vùng Tây Bắc của đất nước.

5.7. Trụ sở Giáo phận Hưng Hóa tại Sài Gòn

Địa chỉ: 20/8 Chử Đồng Tử, phường 7, quận Tân Bình, Thành Phố Hồ Chí Minh.
 




TÓM KẾT

Vấn đề ưu tiên nhất của Giáo phận Hưng Hóa lúc này là loan báo Tin Mừng và tái loan báo Tin Mừng. Tỉ lệ công giáo mới chỉ là ≤ 4% dân số.
Các dân tộc ít người hầu hết chưa biết đạo, mới chỉ có người H'Mông đón nhận Tin Mừng, và mới có một số nơi có nhà thờ, còn lại phải sinh hoạt đạo nhờ nhà giáo dân. Một số nhỏ là Dao Đỏ và Mường cũng đã đón nhận Tin Mừng. Còn lại các dân tộc khác, chỉ những người kết hôn với người công giáo mới theo đạo.
Giáo phận Hưng Hóa đang dần trưởng thành nhờ ơn Chúa trợ giúp, với sự cộng tác cùng Giám mục của 186 linh mục, các tu sĩ Dòng Mến Thánh Giá, Dòng thánh Phaolô, Dòng Con Đức Mẹ Phù Hộ… Bên cạnh đó có sự hoạt động tích cực của các hiệp hội tín hữu như Huynh đoàn Đa Minh, Gia đình Khôi Bình, Gia đình Cùng Theo Chúa, Legio Mariae... Đội ngũ giáo lý viên cũng là những tông đồ giáo dân đắc lực trong công cuộc truyền giảng Tin Mừng. Đặc biệt là nhờ lời bầu cử của Đức Maria Vô Nhiễm Nguyên Tội và Thánh cả Giuse quan thầy, Giáo phận Hưng Hóa đang chờ đón những mùa gặt bội thu.

Nhà thờ Chính toà Sơn Lộc được quay từ Flycam